Bệnh sốt rét là bệnh truyền nhiễm do ký sinh trùng Plasmodium gây nên. Bệnh lây theo đường máu, chủ yếu là do muỗi Anopheles truyền, biểu hiện lâm sàng điển hình: rét run, sôt, vã mồ hôi. Bệnh lưu hành địa phương có thể gây thành dịch. Bệnh sốt rét ở Việt Nam lây truyền quanh năm nhưng thường có một đến hai đỉnh mùa truyền bệnh.
Tác nhân gây bệnh:
có năm loài ký sinh trùng sốt rét gây bệnh sốt rét ở người, trong đó có bốn loài phổ biến là: P. falciparum, P. vivax, P. malariae và P. ovale, loài thứ 5 là P. knowlesi là một loài ký sinh trùng sốt rét của khỉ truyền sang người.
Phương thức lây truyền:
Bệnh lây truyền qua đường máu. Có bốn phương thức lây truyền
- Do muỗi truyền: là phương thức chủ yếu. Ở Việt Nam do ba loài véc tơ chính An. minimus, An. dirus và An. epiroticus.
- Do truyền máu có nhiễm ký sinh trùng sốt rét.
- Do mẹ truyền sang con qua nhau thai bị tổn thương (hiếm gặp).
- Do tiêm chích: bơm tiêm dính máu có ký sinh trùng sốt rét, do tiêm chích ma túy
Định nghĩa các trường hợp bệnh.
– Trường hợp bệnh sốt rét trong giai đoạn phòng chống
Trường hợp nghi ngờ: người bị sốt sống ở vùng sốt rét lưu hành hoặc người bị sốt và có tiền sử bệnh trong vòng 2 năm gần đây hoặc người bị sốt, trở về từ vùng sốt rét lưu hành trong vòng 14 ngày.
Trường hợp bệnh sốt rét lâm sàng:
Phải có đủ bốn tiêu chuẩn:
+ Sốt: có triệu chứng điển hình của cơn sốt rét: rét run, sốt và vã mồ hôi. Hoặc có triệu chứng không điển hình của cơn sốt rét: sốt không thành cơn, người bệnh thấy ớn lạnh, gai rét hoặc sốt cao liên tục, sốt dao động hoặc có sốt trong ba ngày gần đây.
+ Không tìm thấy các nguyên nhân gây sốt khác.
+ Đang ở hoặc đã đến vùng sốt rét lưu hành trong thời gian ít nhất 14 ngày. Hoặc có tiền sử mắc bệnh trong vòng 2 năm gần đây.
+ Trong vòng 3 ngày đầu điều trị bằng thuốc sốt rét có đáp ứng tốt.
Trường hợp bệnh Sốt Rét xác định:
là trường hợp có ký sinh trùng trong máu được xác định bằng xét nghiệm lam máu nhuộm giêm-sa hoặc xét nghiệm chẩn đoán nhanh phát hiện kháng nguyên hoặc kỹ thuật PCR.
– Trường hợp bệnh sốt rét trong giai đoạn loại trừ
Trường hợp bệnh xác định trong giai đoạn loại trừ:
là trường hợp có ký sinh trùng trong máu được xác định bằng xét nghiệm lam máu nhuộm giêm sa hoặc kỹ thuật PCR.
Trường hợp bệnh sốt rét nội địa:
là trường hợp xác định, lây nhiễm tại xã phường, không có bằng chứng nào liên quan trực tiếp đến trường hợp sốt rét ngoại lai. Trường hợp bệnh sốt rét ngoại lai: là trường hợp xác định, lây nhiễm từ nơi khác về xã phường
Đến Trường hợp bệnh sốt rét thứ truyền:
là trường hợp xác định, lây nhiễm tại chỗ từ trường hợp sốt rét ngoại lai.
Trường hợp bệnh sốt rét tái phát xa:
là trường hợp xác định, có tiền sử nhiễm sốt rét P. vivax hoặc P. ovale trong vòng 3 năm, không có tiền sử dịch tễ liên quan với lây truyền ký sinh trùng từ bên ngoài.
Trường hợp bệnh sốt rét ác tính:
là trường hợp bệnh xác định có biến chứng đe dọa tính mạng người bệnh, sốt rét ác tính thường xảy ra trên những người bệnh nhiễm P. falciparum hoặc nhiễm phối hợp có P. falciparum. Các trường hợp nhiễm P. vivax và P. knowlesi cũng có thể gây sốt rét ác tính, đặc biệt ở các vùng kháng với chloroquin.
Trường hợp tử vong do sốt rét:
là trường hợp tử vong có xác định ký sinh trùng sốt
Chu trình dịch tể học của bệnh do Plasmodium
Chu kỳ phát triển ký sinh trùng gồm hai giai đoạn:
- Giai đoạn sinh sản vô tính ở cơ thể người
- Giai đoạn sinh sản hữu tính trong cơ thể muỗi.
Ký sinh trùng được đưa vào cơ thể do loài muỗi mang mầm bệnh, thuộc giống Anopheles. Ký sinh trùng xâm nhập vào gan qua đường máu và nhân lên tại đây.
Trong thời gian ở gan, người bệnh không cảm thấy bị bệnh. Sau khoảng 9 ngày hoặc lâu hơn, tùy theo từng loài, ký sinh trùng (giai đoạn phân liệt) vào máu, xâm nhập hồng cầu và lại nhân lên. Vài ngày sau sự xuất hiện triệu chứng đầu tiên, một số thể phân liệt phát triển thành giao bào, là giai đoạn giới tính của của chu trình phát triển.
Muỗi Anopheles hút máu người có giao bào sẽ bị nhiễm và ký sinh trùng lại tiếp tục một giai đoạn sinh sản trong cơ thể muỗi. Vào cuối chu kỳ này, một thế hệ mới ký sinh trùng, gọi là thoa trùng, đi đến tuyến nước bọt và ở đó cho tới khi muỗi đốt người.
Và truyền thoa trùng cùng nước bọt muỗi vào vật chủ mới. Thoa trùng sau đó di chuyển tới gan và chu kỳ được lặp lại. Chu kỳ phát triển trong muỗi kéo dài từ 9 – 12 ngày.
Ngoài ra, bệnh cũng có thể truyền một cách vô tình qua việc truyền máu có ký sinh trùng sốt rét, qua kim tiêm, ống tiêm bị nhiễm mầm bệnh. Trong khi mang thai, bào thai có thể bị nhiễm ký sinh trùng từ máu mẹ (truyền qua đường nhau thai).
Điều trị:
thực hiện theo Hướng dẫn chẩn đoán và Điều trị bệnh sốt rét được ban hành kèm theo Quyết định số 3232/QĐ-BYT ngày 30/8/2013 của Bộ trưởng Bộ Y tế.
